Έκλεισαν φέτος 100 χρόνια από τον θάνατο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, ενός από τους σπουδαιότερους νεοέλληνες πεζογράφους του 20ού αιώνα. Ο Κ. Θεοτόκης γεννήθηκε το 1872 στο χωριό Καρουσάδες στην Κέρκυρα. Το 1888 αποφοιτά από δημόσιο λύκειο, το 1889 φεύγει για το Παρίσι και έναν χρόνο μετά επιστρέφει στην Κέρκυρα. Παντρεύεται την Ερνεστίνα, πλούσια γυναίκα και αποκτά μία κόρη. Το 1896 παίρνει μαζί με τον Μαβίλη μέρος στην επανάσταση της Κρήτης και αργότερα γίνεται εθελοντής στη Θεσσαλία στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο. Συνδέεται στενότερα με τον Μαβίλη, αρχίζει να γράφει και να δημοσιεύει μελέτες και διηγήματα. Προσχωρεί με μαχητικό τρόπο στο κίνημα των δημοτικιστών, παραιτείται από την πατρική του κληρονομιά και το 1912 εγκαθίσταται οριστικά στην Κέρκυρα, στο σπίτι του ζωγράφου Άγγελου Γιαλλινά. Το 1916 προσχωρεί στο βενιζελικό κίνημα της Θεσσαλονίκης ενώ με τον Κώστα Χατζόπουλο υπερασπίζεται τις σοσιαλιστικές ιδέες, προσπαθεί να “στήσει” σοσιαλιστικό όμιλο στην πατρίδα του. Τα κυριότερα έργα του εκτός από τις πολυάριθμες μελέτες είναι:
-“Ο κατάδικος”, “Σκλάβοι στα δεσμά τους”, “Η τιμή και το χρήμα”, “Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα”, καθώς και οι μεταφράσεις Σαίξπηρ, Βιργιλίου, Πλάτωνα, έργα σε σανσκριτικά και ινδικά. Συνεργάστηκε με το δημοτικιστικό περιοδικό “Νουμάς”.
Πέθανε στην Κέρκυρα την 1η Ιουλίου 1923 και τάφηκε μέσα στη γενική αδιαφορία των επισήμων.
Το έργο του Θεοτόκη με τον κοινωνιολογικό του χαρακτήρα, τη ρεαλιστική-νατουραλιστικη γραφή, θεωρείται σταθμός, τόσο που πολλοί να μιλούν για σχολή Θεοτόκη.
Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης ζει και γράφει σε ένα ιστορικό μεταίχμιο και απεικονίζει με ρεαλιστικό τρόπο την εποχή του. Το 1888 ο Κ. Ψυχάρης δημοσιεύει το “Ταξίδι” εγκαινιάζοντας την επίθεση της δημοτικής γλώσσας που διχάζει τη χώρα και επισημοποιεί τη νίκη της το 1975 με υπουργό Παιδείας τον Γ. Ράλλη. Το 1897 η Ελλάδα ηττάται μετωπικά από την Τουρκία, αλλά η ήττα γεννάει το πρώτο δειλό βήμα ενός αστικού εκσυγχρονισμού από τον Χαρίλαο Τρικούπη και Ελευθέριο Βενιζέλο, έχοντας απέναντί τους τον παλαιοκομματισμό, τον ακραίο τσιφλικαδισμό και το παλάτι. Στην Ευρώπη ο ρομαντισμός (επίκληση στο ιδεατό, ιδεώδες) είχε φτάσει στα όριά του και η αυγή του ρεαλισμού είναι ορατή με πιο γνωστά τα έργα του Εμίλ Ζολά (“Υπόθεση Ντρέιφους” – “Ζερμινάλ”). Τα εθνικά κράτη σχηματίζονται. Η αποικιοκρατία ακμάζει ετοιμάζοντας τον ιμπεριαλισμό και τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο. Το πρώτο κύμα του γυναικείου κινήματος επωάζεται και οι σοσιαλιστικές ιδέες μέσω κυρίως της Β’ Διεθνούς και της Γερμανίας κυριαρχούν στους εργατικούς κύκλους. Ο Κ. Θεοτόκης βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. (Σημειώνουμε ότι ο προβεβλημένος Παπαδιαμάντης ξεπερνά το κίνημα της δημοτικής, τον πόλεμο, το γυναικείο κίνημα και τις σοσιαλιστικές ιδέες, πράγμα που υπογραμμίζουμε κόντρα στις “ανακαλύψεις”.)
Δίπλα στον ρεαλισμό και συμπληρώνοντάς τον αναπτύσσεται το ρεύμα του νατουραλισμού. Εδώ ο συγγραφέας, όπως ο γιατρός, ανατέμνει το κοινωνικό σώμα, τα προσωπικά πάθη αμέτοχος, απρόσωπος και αντικειμενικός. Η δειλή λοιπόν βιομηχανική ανάπτυξη στη χώρα μας μικραίνει τους αγροτικούς πληθυσμούς, ενώ εμφανίζεται η εργατική τάξη και οι οργανώσεις της που θα οδηγήσουν στη δημιουργία του ΚΚΕ κάτω από το “βάρος” των μπολσεβίκων στη Ρωσία. Ο Κ. Θεοτόκης και κυρίως ο Κ. Χατζόπουλος τάσσονται άμεσα με τις δυνάμεις της προόδου, με τον δημοτικισμό, τον ρεαλισμό-νατουραλισμό στη λογοτεχνία, με τις σοσιαλιστικές ιδέες στην πολιτική.
Ο Κ. Θεοτόκης επηρεάζεται από τις σοσιαλιστικές ιδέες από το 1897. Στο λογοτεχνικό του έργο δεν θέλει να δώσει μία εξωραϊσμένη και ειδυλλιακή εικόνα της αγροτικής ζωής, αντίθετα θέλει να αποκαλύψει τα ανθρώπινα πάθη και τους ηθικούς κανόνες μέσα από τους οποίους κινείται ο αγροτικός και ο αναπτυσσόμενος αστικός κόσμος. Βλέπει τα τραγικά αδιέξοδα των ηρώων του, στηλιτεύει τους μηχανισμούς της αστικής κοινωνίας, τον ανταγωνισμό και το χρήμα, διεκτραγωδεί τη μειονεκτική θέση της γυναίκας. Έτσι είναι χαρακτηριστικό ότι στη νουβέλα “Η τιμή και το χρήμα” η πρωταγωνίστρια Ειρήνη έγκυος από τον συμφεροντολόγο Ανδρέα φεύγει από κοντά του φωνάζοντας “ανάθεμα τα τάλαρα”. Βέβαια βλέπει το μέσον, το χρήμα ως φθοροποιό στοιχείο, αλλά μην ξεχνάμε ότι ακόμα βρισκόμαστε στις απαρχές της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Οι προγενέστεροι και σύγχρονοι πεζογράφοι (Μπαλζάκ, Ζολά, Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Στάινμπεκ, Τουργκένιεφ) και θεατρικοί συγγραφείς (Τσέχωφ, Ίψεν, Χάουπτμαν) “σκάβουν” την ανθρώπινη ψυχή και φέρνουν στο φως τα αίτια της κοινωνικής δυστυχίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η Ευρώπη περνάει στη βιομηχανική επανάσταση, η εξαρτημένη Ελλάδα ακολουθεί, ο Θεοτόκης και ο Χατζόπουλος καταγράφουν και φωτίζουν.
Στον Θεοτόκη τα διηγήματα και “Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα” ανήκουν σε μία πρώτη περίοδο, στη δεύτερη και πιο ώριμη “Ο κατάδικος”, “Η τιμή και το χρήμα”, “Σκλάβοι στα δεσμά τους” και τα πεζογραφήματα. (Σε ό,τι αφορά τον “Κατάδικο” η στάση του πρωταγωνιστή Γιάννη Τουρκόγιαννου θα λέγαμε ότι είναι επηρεασμένη από τον Τολστόι-Ντοστογιέφσκι σε ό,τι αφορά την καρτερία και την ηθική στάση).
Συνολικά μιλώντας πρέπει να καταγράψουμε τον Κ. Θεοτόκη ως έναν πρωτοπόρο λογοτέχνη μας. Αξίζει να διαβαστούν τα βασικά έργα του και να αποτιμηθεί ακόμη περισσότερο η λογοτεχνική γραφή του.
Θ.Τ.
