Για την Παγκόσμια Ημέρα Υγείας και ενώ η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει την πανδημία του κορονοϊού, παρουσιάζομε ένα αφιέρωμα σε μια πρωτοπόρο σοβιετική επιδημιολόγο.
Ζινάιντα Βισσαριόνοβνα Γερμόλεβα-Η «Κυρία Πενικιλλίνη»
Η Ζ.Β. Γερμόλοβα γεννήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 1898 στο Φλόροβο, στην περιοχή του Κοζακικού Ντον, (περιοχή του Στάλινγκραντ, που στο πλαίσιο της «αποσταλινοποίησης» μετονομάστηκε το 1961 σε Βόλγογκραντ). Το 1921 αποφοίτησε από το Ιατρικό Ινστιτούτο του Ροστώβ για Γυναίκες. Ήδη από το δεύτερο χρόνο των σπουδών της γοητεύτηκε από την Μικροβιολογία και αφιέρωσε τη ζωή της σ’ αυτήν. Στα 1922 ενέσκυψε φοβερή επιδημία χολέρας που μεταφέρθηκε από τα σύνορα με το Αφγανιστάν. Η Γερμόλοβα πειραματίστηκε στον εαυτό της. Ήπιε μισό λίτρο νερό, όπου είχε προσθέσει το ύποπτο μικρόβιο, που είχε απομονώσει από το νερό της βρύσης, αφού προηγουμένως είχε εξουδετερώσει την οξύτητα των υγρών του στομάχου με σόδα.
Πράγματι μετά από ώρες, παρουσίασε τα συμπτώματα της χολέρας, αρρώστησε σοβαρά και επιβίωσε αποδεικνύοντας το αίτιο (βακτήριο vibrio cholerae-δονάκιο της χολέρας, το οποίο παράγει εντεροτοξίνη) και τον τρόπο μετάδοσης της χολέρας. Σε αυτή της την ανακάλυψη οφείλεται η προστατευτική χλωρίωση του πόσιμου νερού, που εφαρμόζεται στα δίκτυα ύδρευσης με χλωραμίνη.
Από το 1925 έζησε στη Μόσχα. Για τις έρευνές της στη χολέρα, πήρε τον τίτλο της καθηγήτριας.
Στα πρώτα χρόνια μετά την Επανάσταση, το νεαρό σοβιετικό κράτος είχε να αντιμετωπίσει μια δύσκολη κατάσταση. Το 25% του πληθυσμού υπέφερε από τύφο, χολέρα, ευλογιά και άλλες σοβαρές λοιμώξεις. Μέσα σε 20 χρόνια, από το 1940, το υγειονομικό-αντιεπιδημικό δίκτυο της ΕΣΣΔ είχε 12.500 ειδικευμένους γιατρούς, 1943 σταθμούς, 1940 βακτηριολογικά-επιδημιολογικά εργαστήρια και 789 σταθμούς απολύμανσης.
Στον Β΄ ΠΠ, στη διάρκεια της πολιορκίας και της Μάχης του Στάλινγκραντ, η Γερμόλοβα πήγε στην κόλαση των βομβαρδισμών του Στάλινγκραντ, με εντολή του Λαϊκού Επιμελητηρίου Υγείας της ΕΣΣΔ. Εκατομμύρια στρατιώτες, της Βέρμαχτ και του Κόκκινου Στρατού, συμμετείχαν στη μάχη. Τρεις στρατιώτες έπεφταν νεκροί κάθε λεπτό της ώρας. Δεν υπήρχε δυνατότητα ταφής. Μέσα σε αυτές τις φοβερές συνθήκες σήψης εκδηλώθηκε επιδημία χολέρας στα Γερμανικά στρατεύματα, η οποία μεταφέρθηκε μέσα στην πόλη. Η Γερμόλοβα, γνωστή για την πρωτοπόρα δουλειά της για τη χολέρα, μαζί με μία ομάδα γιατρών, αντιμετώπισε τον κίνδυνο της εξάπλωσης της επιδημίας στο στρατό και στους πολίτες, με χλωρίωση του νερού, απολύμανση των δημόσιων πηγαδιών, θεραπεία με «βακτηριοφάγα» θεραπευτικά φάρμακα και μαζικό εμβολιασμό του πληθυσμού και των στρατιωτών.
Μετά τα πρώτα μέτρα, η Γερμόλοβα ζήτησε από τη Μόσχα επιπλέον προμήθειες σε φάρμακα και εμβόλια, όμως το τραίνο που τα μετέφερε βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς. Ο κίνδυνος να εγκαταλειφθεί η πόλη στο έλεος της επιδημίας ήταν άμεσος. Η Γερμόλοβα και η ομάδα της, με την εργαστηριακή τους εμπειρία, έστησαν από το μηδέν, στο υπόγειο μιας βομβαρδισμένης οικοδομής, εργαστήριο όπου παρασκεύαζαν εμβόλια με τα αντισώματα από τα πτώματα Γερμανών στρατιωτών που είχαν πεθάνει από την χολέρα. Σοβιετικοί στρατιώτες-κατάσκοποι περνούσαν στις γραμμές του εχθρού για να παίρνουν το μολυσματικό υλικό. Το εμβόλιο για τη χολέρα το είχε παρασκευάσει πριν μερικά χρόνια -στο πλαίσιο ανεξάρτητης έρευνάς της- και ήταν η μόνη που θα μπορούσε να επιτύχει την παραγωγή του. Για το τεράστιο έργο της απολύμανσης της πόλης χρησιμοποιήθηκαν μόνο 300 τόνοι χλωραμίνης και μερικοί τόνοι σαπούνι κοινής χρήσης, με στοχευμένο τρόπο. Αναπτύχθηκαν τέσσερα νοσοκομεία μέσα στο Στάλινγκράντ για θεραπεία ασθενών σε απομόνωση, κινητοποιήθηκαν οι φοιτητές των τελευταίων ετών σπουδών της τοπικής Ιατρικής Σχολής, το νοσηλευτικό προσωπικό και χιλιάδες πολίτες. Έκαναν 50.000 εμβολιασμούς την ημέρα. 2000 υγειονομικοί δούλευαν με 15.000 πολίτες την ημέρα. Εμβολιάσθηκαν όχι μόνο οι κάτοικοι και ο Στρατός αλλά και τα άτομα που έρχονταν και έφευγαν από την πόλη καθημερινά λόγω των εκκενωτικών επιχειρήσεων κατά χιλιάδες. Η Γερμόλεβα ήταν επικεφαλής όλης της τιτάνιας αυτής επιχείρησης. Της δόθηκε η αρμοδιότητα να αποσπά άτομα ακόμα και από τις οχυρώσεις της πόλης, εάν ήταν χρήσιμα στον αγώνα εναντίον της επιδημίας. Η πολιορκημένη πόλη διαιρέθηκε σε γεωγραφικούς τομείς με υπεύθυνους υγειονομικούς, που επισκέπτονταν καθημερινά και έλεγχαν την κατάσταση. Διασώζεται από τους βιογράφους της ο τηλεφωνικός διάλογος με τον Στάλιν, που την αποκαλούσε «αδελφή» του.
«-Αδελφή, μήπως θα πρέπει να καθυστερήσομε την επίθεση; -Θα φέρουμε σε πέρας το έργο μας!»
Στο τέλος του Αυγούστου 1942 η επιδημία είχε τελειώσει. Η τεράστια αυτή επιχείρηση ολοκληρώθηκε σε λιγότερο από δύο μήνες. Η τελική επίθεση του Κόκκινου Στρατού, που τελείωσε με νίκη στις 2 Φεβρουαρίου 1943 και έκρινε την έκβαση του Β΄ ΠΠ, έγινε στην προγραμματισμένη στιγμή. Η Γερμόλοβα τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν. Μαζί με την συνεργάτιδα της Λυδία Γιάκομπσον του Πανενωσιακού Ινστιτούτου Πειραματικής Ιατρικής τιμήθηκε το 1943 με το βραβείο Στάλιν.
«Για την συμμετοχή και διεύθυνση του μεγάλου έργου της προστασίας στα μέτωπα του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, για την ανάπτυξη νέων εργαστηριακών μεθόδων για τη διάγνωση και την πρόληψη της χολέρας».
Οι δύο ερευνήτριες μεταβίβασαν το βραβείο στο αμυντικό ταμείο της χώρας για την κατασκευή ενός νέου αεροσκάφους, του La-5, που του δόθηκε τιμητικά το όνομά της.
Το πιο εντυπωσιακό όμως επίτευγμα της Γερμόλοβα και της ομάδας της ήταν η παρασκευή ενός είδους πενικιλλίνης. Την πενικιλλίνη ανακάλυψε και παρασκεύασε πρώτος το1928 ο σκωτσέζος Αλέξανδρος Φλέμιγκ. Στη διάρκεια του Β΄ ΠΠ, το1943, η τεχνολογία παρασκευής μεταφέρθηκε στους επιστήμονες των ΗΠΑ. Στην ΕΣΣΔ έφθαναν μικρές ποσότητες και η τεχνολογία της παρασκευής ήταν άγνωστη. Με εφευρετικότητα και ακούραστη εικοσιτετράωρη δουλειά η ομάδα ερευνητών, με την καθοδήγηση της Γερμόλοβα μάζευαν τον μύκητα (μούχλα) της πενικιλλίνης από οπουδήποτε μπορούσαν, μέχρι από τους τοίχους των καταφυγίων. Παρασκεύασαν πενικιλλίνη, την οποία δοκίμασαν με επιτυχία σε καλλιέργειες σταφυλόκοκκου.
Το 1944 η Γερμόλοβα βρέθηκε πάλι στην πρώτη γραμμή του πολέμου, στο μέτωπο της Βαλτικής. Η χορήγηση του φαρμάκου στους τραυματίες, ιδιαίτερα σε πολύπλοκα τραύματα, με θρυμματισμό οστών, είχαν πρωτοφανή αποτελέσματα. «Ούτε ένα πόδι δεν θα κοπεί!», δήλωσε η Γερμόλοβα. Η θνητότητα από τραύματα και λοιμώξεις μειώθηκε κατά 80%, και οι ακρωτηριασμοί κατά 20-30%.
Ο άγγλος ερευνητής της Οξφόρδης, Howard Florey, δούλεψε εντατικά πάνω στην ανακάλυψη του Φλέμιγκ. Το 1944 επισκέφθηκε την Σ.Ε. και το Ινστιτούτο που διεύθυνε η Γερμόλοβα. Έκαναν πειραματική σύγκριση των δύο σκευασμάτων πενικιλλίνης. Το σκεύασμα της ομάδας της Γερμόλοβα, σε μικρότερη ποσότητα, αποδείχθηκε αποτελεσματικότερο. Ο Florey συγχάρηκε την Γερμόλοβα και την προσφώνησε «Κυρία Πενικιλλίνη». Με αυτό το «χαϊδευτικό» έγινε γνωστή και αναφέρεται συχνά μέχρι και σήμερα. Εκείνη απάντησε «Και εσείς, είστε σπουδαίος άνθρωπος». Ο Florey τιμήθηκε για την προσφορά του με το Βραβείο Νόμπελ. Το βραβείο δεν μοιράστηκε με την ανακάλυψη της ΕΣΣΔ, το όνομα του φαρμάκου κατοχυρώθηκε και η πενικιλλίνη της ΕΣΣΔ πήρε το όνομα κρουστοζίνη (krustozin).
Μέχρι το θάνατό της ασχολήθηκε με την μικροβιολογική έρευνα και την παρασκευή φαρμάκων. Σπουδαία φάρμακα, αντιβιοτικά και άλλα, που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα, όπως η στρεπτομυκίνη, η χλωραμφενικόλη, η τετρακυκλίνη παρασκευάστηκαν χάρη στις έρευνες της, καθώς και το αντιικό φάρμακο ιντερφερόνη, που παρασκευάστηκε το 1960, και χρησιμοποιήθηκε στην ΕΣΣΔ στην επιδημία της γρίπης του 1962.
Περιγράφεται σαν ταλαντούχος οργανώτρια σε θέματα Υγείας, εξαιρετική δασκάλα και άνθρωπος με ακούραστη δραστηριότητα.
Από το 1945 μέχρι το 1947 Διευθύντρια του Ινστιτούτου Πρόληψης Βιολογικών Λοιμώξεων. Από το 1947 στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Επιστημονικής Έρευνας της πενικιλλίνης. Από το 1952 μέχρι το τέλος της ζωής της ήταν επικεφαλής του Τμήματος Μικροβιολογίας και του Εργαστηρίου Νέων αντιβιοτικών του Κεντρικού Ινστιτούτου Ανώτερων Ιατρικών Σπουδών. Εκπρόσωπος της ΕΣΣΔ στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Παρουσίασε τεράστιο επιστημονικό έργο μαζί με διακεκριμένους συνεργάτες της, 500 εργασίες και 6 μονογραφίες, μέσα στις οποίες ξεχωρίζει η εμβληματική εργασία της «Χολέρα», το 1942, καρπός της 20ετούς μελετητικής δουλειάς της και η μελέτη της για την πενικιλλίνη, το 1946. Τροποποίησε την μέθοδο του Φλέμιγκ για τον σχεδιασμό της αγωγής ανάλογα με την ασθένεια. Καθοδήγησε 180 μελέτες και 34 διδακτορικές διατριβές. Στο έργο της συνολικά, εκτός από την χολέρα, ασχολήθηκε με την ανοσία, τα αντιβιοτικά και της βιολογικά δραστικές ουσίες φυσικής προέλευσης. Τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις και μετάλλια.
Η Ζινάιντα Βισσαριόνοβνα Γερμόλοβα πέθανε στις 2 Δεκεμβρίου 1974.
Η ζωή της ενέπνευσε έργα της σοβιετικής λογοτεχνίας έργα και του θεάτρου.
Πηγές: www.5-tv.ru, Ριζοσπάστης 28-29 Μάρτη 2020 «Σημειώσεις για την οργάνωση της υγειονομικής και αντιεπιδημικής φροντίδας στην ΕΣΣΔ», RMAPO, AL. Bulanov: «Επιστήμη της Χημείας, της Ιατρικής και της ιστορίας των αντιβιοτικών».
Επιμέλεια Αναστασία Λεοντή
Ευχαριστούμε την Αθηνά
για τη σοβιετική και ρωσική βιβλιογραφία
