Το τελευταίο διάστημα γίναμε μάρτυρες σωρείας δολοφονιών, οικογενειακών διενέξεων που κατέληξαν άσχημα, παιδοκτονιών, bulling και σεξουαλικών εγκλημάτων. Τα διαζύγια αυξήθηκαν κατακόρυφα, τα χάπια δίνονται με τη σέσουλα, η κατάθλιψη βαράει κόκκινο, οι ψυχίατροι και ψυχολόγοι πλουταίνουν. Όλες αυτές οι αντιφάσεις στο μικροπεδίο (οικογένεια, γειτονιά, παρέες, σχέσεις) αναμφίβολα γεννούν το ερώτημα. Είναι τυχαίο ζήτημα ή εξηγήσιμο; Κι αν εξηγείται, ποια εργαλεία θα χρησιμοποιήσουμε; Σχεδόν όλα τα παραπάνω βιώνονται σαν ιδιωτικά προβλήματα και η κυρίαρχη πολιτική και η κυβέρνησή της η ΝΔ, προσπαθεί να στρέψει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης στην ιδιωτική σφαίρα, πως για όλα υπεύθυνος είναι ο καθένας ξεχωριστά και η «παραξενιά» του.
Θα λέγαμε ότι υπάρχει μια τάση ψυχολογικοποίησης των φαινομένων που ξεκινάει από την οικογένεια και φτάνει ως τις παρυφές της πολιτικής. Πόσες φορές δεν ακούσαμε ότι ο πόλεμος ξεκινάει από ανισόρροπους ανθρώπους ή ότι οι πυρκαγιές γίνονται από την πυρομανία ορισμένων. Οι μαρξιστές, αντίθετα, και κάθε σοβαρός κοινωνιολόγος, προσπαθούν να εντάξουν το ειδικό στο γενικό. Αν κάποιος δε βρίσκει δουλειά της αρεσκείας του μπορεί να ‘ναι ιδιότροπος, όταν όμως ένας στους πέντε δεν έχει δουλειά, τότε έχουμε το φαινόμενο της μαζικής ανεργίας, οπότε χρειαζόμαστε και άλλα υλικά ανάλυσης πέρα από την ψυχολογία και την «ιδιωτικοποίηση των γεγονότων». Θα αποτελούσε κοινοτοπία αν σημειώναμε πως οι όροι ζωής επηρεάζονται από τις αυξανόμενες κοινωνικές δυσκολίες και πως οι δεύτερες «τρυπώνουν» με τον τρόπο τους ακόμα και στις στιγμές που θεωρούνται πολύ προσωπικές, όπως είναι οι διακοπές, ο έρωτας, οι εξομολογήσεις, η φαντασία.
Ποιος θα μπορούσε να φέρει αντίρρηση πως η αναδίπλωση των σχέσεων και η επιστροφή στην οικογένεια οφείλεται στη γενική καπιταλιστική κρίση; Ο νέος/α που φοβάται να ξανοιχτεί και ξαναγυρίζει για να κουρνιάσει στο πατρικό περιβάλλον και στην ασφάλειά του είναι μια κοινωνική εικόνα αρκετά συνηθισμένη. Φταίει ο ίδιος και η παθητική προσαρμογή του ή το γενικό περιβάλλον που είναι εχθρικό, διωκτικό και αυταρχικό;
Οι παλιές αξίες που αφορούσαν στη γυναίκα, στο παιδί, στα ζευγάρια μπορεί να φαίνονται ξεπερασμένες, αλλά η αντικατάστασή τους γίνεται και πάλι με τα φθαρμένα σάβανα της αστικής κοινωνίας. Η περίφημη θηλυκότητα στις γυναίκες επανέρχεται με μοντέρνο τρόπο και η «μοντελοποίηση» του γυναικείου σώματος γίνεται με χιλιάδες τρόπους και σ’ όλα τα πεδία. Οι αξίες κινούνται στη σφαίρα της αντιφατικότητας και αυτή η αντίθεση διαπερνά το σύνολο της κοινωνίας. Ο άνθρωπος ταξιδεύει στο διάστημα την ίδια ώρα που ένα τμήμα της κοινωνίας μιλάει για το… χάραγμα του Αντίχριστου και για τις κεραλοιφές. Απέναντι στις παλιές και τις αξίες του μεταλλαγμένου αναχρονισμού, το εργατικό κίνημα και οι προοδευτικές δυνάμεις εξακολουθούν να μιλούν για την ανάγκη απελευθέρωσης της γυναίκας, για την ισοτιμία όλων των ανθρώπων, για τον προοδευτικό επαναπροσδιορισμό της σχέσης γονέα-παιδιού, για τον συναγωνισμό, τη συντροφικότητα, με δύο λόγια για τη σύναψη ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου στην οικονομία, την πολιτική, στον πολιτισμό, την κοινωνία εν γένει, που το λέμε σοσιαλισμό. Αλλά για να γίνουν όλα τα παραπάνω πρέπει οι ιδέες μας να γίνουν υλική δύναμη (Λένιν), δηλαδή να κερδίσουν τις εργαζόμενες μάζες.
Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε πολύ μεγάλο βαθμό η κυρίαρχη ιδεολογία και πολιτική πετυχαίνει την καθυπόταξη των μαζών με το όπλο της διχοτομίας και πολύ περισσότερο του κατακερματισμού. Τεμαχίζει την ανθρώπινη ολότητα σε φέτες (εργασία, ελεύθερος χρόνος, σχέσεις) και γεννάει μέσα τους πολλαπλές αντιφάσεις. Αίφνης ο «καλός εργάτης» είναι σατράπης στην οικογένειά του, ο ανυπάκουος και αγωνιστής φοιτητής κάνει τον σταυρό του έξω από την εκκλησία, η επαναστάτρια των αμφιθεάτρων ακούει σκουπιδομουσική, και πάει λέγοντας.Πρόκειται για αυτό που ονομάζουμε αποξένωση (ή αλλοτρίωση) και που περιγράφηκε από τον Μαρξ, κυρίως στο πεδίο της οικονομίας, δηλαδή αποξένωση του δημιουργού από το δημιούργημά του.
Η περίπτωση της οικογένειας
Ο Ένγκελς (Καταγωγή οικογένειας, ατομικής ιδιοκτησίας, κράτους) υποστήριξε ότι οι οικογενειακές σχέσεις εξαρτώνται από την εξάπλωση των σχέσεων ιδιοκτησίας. Τούτο σημαίνει ότι η οικογένεια διαρθρώνεται, εξελίσσεται και παρακολουθεί στο ιστορικό προτσές τις σχέσεις ιδιοκτησίας και παραγωγής. Δεν ήταν αναλλοίωτη και δεν ήταν πάντα έτσι. Για παράδειγμα, στην αρχαιότητα οι δούλοι ήταν τμήμα της οικογένειας και η σημερινή μονογαμική (νομικά) οικογένεια δε συναντάται σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Η ίδια η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο γεννιέται έξω από το οικογενειακό πλαίσιο, αλλά εμφιλοχωρεί και σ’ αυτό. Η εργατική δύναμη αναπαράγεται κύρια στους χώρους δουλειάς αλλά η συναισθηματοπνευματική και κοινωνική αναπαραγωγή δε μένει έξω από την οικογένεια. Για παράδειγμα, η τυποποίηση των ρόλων (γυναίκα = κατώτερο ον) βρίσκει έδαφος για να αναπαραχθεί στο οικογενειακό περιβάλλον, όσο και αν τα τελευταία χρόνια υπήρξε τάση υποχώρησης των μειωτικών αντιλήψεων για τις γυναίκες ή τα παιδιά σε σύγκριση με τον άντρα-αφέντη. Σημειώνουμε για ιστορικούς λόγους ότι στους Ναπολεόντειους κώδικες γράφονταν: «Η γυναίκα δίνεται στον άντρα για να του κάνει παιδιά. Είναι λοιπόν ιδιοκτησία του όπως το φρουτόδεντρο ανήκει στον ιδιοκτήτη του κήπου».
Θα ‘ρθει ο μαρξισμός πενήντα χρόνια αργότερα για να βάλει τα πράγματα στη θέση τους από μια προωθημένη ουμανιστική οπτική. Στο Μανιφέστο υποστηρίζεται ότι η οικογένεια στην πληρότητά της δεν υπάρχει πάρα για τη μπουρζουαζία και ο οικογενειακός θεσμός δεν είναι έξω από τις κοινωνικές αντιθέσεις, δηλαδή πως η ταξική αστική κοινωνία φτιάχνει την οικογένεια σαν μια σμικρυμένη εικόνα ανταγωνισμών και αντιθέσεων. Ο Αύγουστος Μπέμπελ στο βιβλίο του «Γυναίκα και σοσιαλισμός» έγραφε σχετικά:
«Αν η γυναίκα καταπιέζεται σαν προλετάριος υποστηρίζουμε πως καταπιέζεται σχεδόν γενικά σαν γυναίκα στον σύγχρονο κόσμο της ατομικής ιδιοκτησίας». Θα πρέπει να καταλήξουμε λοιπόν στο συμπέρασμα πως και το ζήτημα της γυναίκας και οι οικογενειακές σχέσεις είναι ένα μέρος, ένα ειδικό μέρος, του κοινωνικού προβλήματος. Και πως η αληθινή απελευθέρωση της οικογένειας και της γυναίκας είναι αξεχώριστη από την πάλη για δημοκρατία και σοσιαλισμό. Αν σήμερα (ακόμα) υπάρχει μια ιδεολογία κατωτερότητας για τη γυναίκα και αν οξύνονται όλες οι έμφυλες σχέσεις στην οικογένεια με κορυφή την ενδοοικογενειακή βία, αυτό συμβαίνει γιατί υποχώρησαν οι σοσιαλιστικές ιδέες και το «γυναικείο κίνημα» τρέφεται από τα σαπρόφυτα του αστικού βάλτου. Η δοξασμένη Ελληνίδα μάνα, η καταναλώτρια, η γυναίκα εμπόρευμα, η πορνεία, κλπ. ή πολύ περισσότερο η αυτεπίγνωση των γυναικών στο μοίρασμα των κοινωνικών ρόλων συμβαίνουν γιατί δεν αμφισβητείται στέρεα και βαθιά η αστική ιδεολογία και η καπιταλιστική εκμετάλλευση σ’ όλες τις μορφές της (και ακριβώς μέσα σ’ αυτό η πατριαρχική κι εξουσιαστική δομή). Από αυτή την άποψη είμαστε εντελώς αντίθετοι στα μικροαστικά-εξεγερτικά κινήματα που αντιστρέφουν την πραγματικότητα και θεωρούν ως το μείζον πρόβλημα την αντίθεση «άντρα-γυναίκας». Αυτού του είδους οι θεωρίες συσκοτίζουν τα πράγματα, αφαιρούν από το εργατικό κίνημα πολύτιμους συμμάχους και θέτουν στο σκοτάδι ή το ημίφως τα πραγματικά αίτια. Την αστική εξουσία. Ο κρατικός-μονοπωλιακός καπιταλισμός δε διαιρεί μόνο την εργατική λαϊκή οικογένεια στέλνοντας τα μέλη της δώθε-κείθε. Στο εργοστάσιο, την ανεργία, στο δρόμο, αλλά καταστρέφει τον άνθρωπο σαν ολότητα τεμαχίζοντάς τον και «παρασημοφορώντας» τον με ξεπεσμένους και αντιθετικούς ρόλους. Αν λοιπόν σημειώνεται μια κρίση της οικογένειας, αυξανόμενες εντάσεις και εντεινόμενη βία, θα πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια έξω από τον μικροψυχολογικό κόσμο στο ευρύτερο πεδίο των οικονομικών-κοινωνικών σχέσεων εκμετάλλευσης. Και χωρίς να ξεπέφτουμε στον οικονομισμό, θα παρατηρούσαμε (όπως οι Μαρξ-Ένγκελς) πως, σε «τελευταία ανάλυση», η οικονομική παραγωγή καθορίζει όλα τα υπόλοιπα.
Για την ηθική
Η επαναστατική ηθική είναι μέρος της επανάστασης και φυσικά δεν έχει σχέση με την ηθικολογία. Η τελευταία είναι κούφιος διδακτισμός, ομιλία από την έδρα, οδηγίες χωρίς αντίκρυσμα. Ορισμένοι από τον χώρο του αριστερισμού μάς λένε ότι δεν υπάρχει ηθική. Οι Μαρξ-Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο όμως υπογραμμίζουν πως η μπουρζουαζία έπνιξε στα νερά του εγωιστικού μικροϋπολογισμού την προσωπική αξιοπρέπεια, τον ιπποτικό ενθουσιασμό και την ανθρώπινη συναισθηματικότητα. Αντίθετα, ο σοσιαλισμός, δηλαδή η εφαρμοσμένη εργατολαϊκή πολιτική και εξουσία έχει ως στόχο την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών γι’ αυτό και στη σοσιαλιστική ΕΣΣΔ η κερδοσκοπία ήταν έγκλημα. Σήμερα που τα φαινόμενα σήψης, διαφθοράς και παρακμής είναι καθημερινό συμβάν και μια χούφτα καπιταλιστών διοικεί τη χώρα και τον κόσμο, το ζήτημα της ηθικής ξανατίθεται με σύγχρονους όρους. Ο Λένιν, σε μια ομιλία του σε φοιτητές, έλεγε: «Ο τρόπος ζωής μας είναι τέλεια υποταγμένος στα συμφέροντα της ταξικής πάλης του προλεταριάτου και η ηθική μας έχει σαν αφετηρία αυτά τα συμφέροντα».
Αρκετές φορές απέναντι στην πολιτική των καθαρμάτων της μπουρζουαζίας ή της συνδικαλιστικής αριστοκρατίας (πχ. ΓΣΣΕ), στην αριστερά των αγώνων κυκλοφορεί η ιδέα του αστικού ανθρωπισμού-ουμανισμού. Δηλαδή η αντιμετώπιση του ανθρώπου με γενικό και αφηρημένο τρόπο και όχι ταξικά. Πρόκειται για μια παρωχημένη ηθική που σχετίζεται με την αυγή της επαναστατικής (τότε) αστικής τάξης απέναντι στον μεσαιωνικό σκοταδισμό, τον πουριτανισμό, το φιλισταϊσμό. Αλλά ο ιστορικός υλισμός δε χωράει στα στενά και φθαρμένα κοστούμια του αφηρημένου ανθρωπισμού. Αν είμαστε στο πλευρό των αγωνιζόμενων λαών και των εργατών είναι γιατί αυτοί σκάβουν το λάκκο της ιμπεριαλιστικής-καπιταλιστικής κυριαρχίας. Δεν το πράττουμε από ενοχές, ούτε για να σώσουμε την ψυχή μας. Έτσι, ο αφηρημένος ανθρωπισμός γίνεται διεθνισμός και η αγάπη για τα φυτά, τα ζώα και τη φύση παίρνει το σχήμα της πάλης απέναντι στο κυρίαρχο σύστημα που επιβάλλει την αλόγιστη κερδοσκοπία και την άμετρη (κυριολεκτικά) εκμετάλλευση. Η μαρξιστική ηθική είναι ακριβώς βασισμένη στη γνώση του κοινωνικού χαρακτήρα της ατομικότητας. Η ανθρώπινη φύση, έλεγε ο Μαρξ το 1845, δεν είναι μια αποτύπωση του απομονωμένου ατόμου. Πάνω απ’ όλα είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Έτσι, το μυστικό της ατομικότητας και της ατομικής συνείδησης βρίσκεται στις κοινωνικές σχέσεις. «Ένα ολοκληρωμένο άτομο δίνει το σύνολο των φυσικών κι επίκτητων ικανοτήτων του» (Κ. Μαρξ).
Έτσι, ο σοσιαλισμός και το ανώτερο στάδιό του, ο κομμουνισμός, δεν θα ‘ναι κοινωνίες χωρίς ηθική, χωρίς γενικές και ειδικές αξίες και όποιος λέει το αντίθετο μάλλον φαντάζεται την κοινωνική οργάνωση σαν καρναβαλικό πανηγύρι. Στις μέρες της χολέρας του καπιταλισμού που ζούμε, η αγωνιστική συμμετοχή στην ταξική πάλη και η αγωνιστική δραστηριότητα προεικονίζουν έστω και αχνά- τον σοσιαλιστικό άνθρωπο. Γιατί η ένταξη ανθρώπων στην αριστερά και το κομμουνιστικό κίνημα σημαίνει θυσία, κόπο και χρόνο. Σ’ αντίθεση με τους εγωιστικούς υπολογισμούς πολλών ανθρώπων, ο αγωνιστής της αριστεράς προβάλλει τον αλτρουισμό, τη συναγωνιστικότητα, το αίσθημα συμμετοχής κι ευθύνης. Ακόμα περισσότερο θυσιάζει αν χρειαστεί τη βιολογική του παρουσία στη διάρκεια της ανθρωπότητας και των μακρόχρονων στόχων των εργαζομένων. Αν αυτό δεν είναι ύπατη ένδειξη ηθικής, τότε τι είναι; Αν κάποιος εντάσσει τον ενθουσιασμό, τη φαντασία του, την ευθύνη, τον χρόνο, τις μέρες του στην απελευθέρωση των ανθρώπων από τα δεσμά της εκμετάλλευσης υποτάσσοντας τις ατομικές προσδοκίες στις κοινωνικές, είναι «πρότυπο ηθικής στάσης». Δηλαδή μιλάμε για την πολιτικοποίηση της ηθικής.
