Ένα μόνιμο σφάλμα όσων ασχολούνται με τα ιστορικά γεγονότα, ακόμα και των υλιστών κομμουνιστών, είναι πως τα βλέπουμε ξεκομμένα από το συνολικό πλαίσιο που τα διέπει. Τα βλέπουμε αυτοδύναμα χωρίς να βαθαίνουμε στις εσωτερικές αιτίες που τα κινούν αλλά και στο γενικότερο κάδρο που τα περιβάλλει. Αν αυτό συμβαίνει μία και δύο στα ιστορικά γεγονότα μικρής σημασίας, συμβαίνει πολλαπλά για την επανάσταση του 1821 που αποτέλεσε την αφετηρία του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Έχει την ιδιαίτερη σημασία το τι συνέβαινε σ’ αυτήν τη «στενή φλούδα της βαλκανικής γης», αλλά μην ξεχνάμε ότι ο 19ος αιώνας γέννησε το σύνολο σχεδόν των ευρωπαϊκών εθνοκρατών, στερέωσε την αποικιοκρατία και έβαλε τις βάσεις του ιμπεριαλισμού. Οι παλιοί και νέοι υποστηρικτές της Μεγάλης Ιδέας (που σήμερα καμουφλάρονται πίσω από το σχήμα της ιμπεριαλιστικής Ελλάδας), οι οπαδοί του Κ. Παπαρρηγόπουλου που είδε την Ελλάδα στην αρχαιότητα και το μιλιταριστικό Βυζάντιο, όσοι μιλάνε για ανάδελφο έθνος έχουν κάθε λόγο να ξεκόβουν τα γεγονότα, να αναφέρονται στον προαιώνιο ηρωισμό των Ελλήνων και στο τέλος να γίνονται… Τουρκοφάγοι. Αντίθετα εμείς πρέπει να βλέπουμε την ιστορία διαλεκτικά, ψύχραιμα και (όσο γίνεται) αντικειμενικά.
Έτσι, μετά το Πρωτόκολλο της Ανεξαρτησίας (22/01/1830) η Ελλάδα υπάγεται σ’ ένα καθεστώς όπου η Αγγλία-Γαλλία-Ρωσία εγγυώνται την ακεραιότητα και «ανεξαρτησία» της. Η χώρα περιορίζεται στο Μωριά, τη Στερεά Ελλάδα και τις Κυκλάδες με πληθυσμό 750.000 κατοίκους και τον Καποδίστρια σε ρόλο απόλυτου δικτάτορα. Είναι «φυσικό» πως το πολίτευμα του τόπου καθορίζεται από τους προκρίτους, τους ιερείς, τους καπετάνιους, τους λόγιους κλπ. Ο λαός βρίσκεται και πάλι στη γωνία. Ο Καποδίστριας δολοφονείται το 1831 από τους οπλαρχηγούς που ερίζουν για μερτικό εξουσίας. Έτσι ο Όθωνας, γιος του βασιλιά της Βαυαρίας, γίνεται ο πρώτος βασιλιάς στη χώρα με απουσία συντάγματος και ο δεκαετής αγώνας για ανεξαρτησία καταλήγει στις πολυπληθείς βαυαρικές κουστωδίες. Το τρίγωνο κοτζαμπάσηδων, αστικής τάξης και ξένων δυνάμεων βάζει βαριά τη σφραγίδα του στη γέννηση, ανάπτυξη και εξέλιξη του νέου ελληνικού κράτους και ο τριγωνικός γάμος θα προσδιορίσει όλα τα γεγονότα του 19ου αιώνα.
Μία σειρά εδάφη (Ήπειρος-Θεσσαλία-Μακεδονία-Κρήτη-Νησιά) μένουν σκλαβωμένα, οι πόθοι των ακτημόνων χωρικών είναι ανεκπλήρωτοι, η εκκλησία κατέχει το 1/3 της γης, μεγάλες εκτάσεις είναι υποθηκευμένες και -το σημαντικότερο- τα αστικοδημοκρατικά δικαιώματα που περιγράφηκαν στα πρώτα συντάγματα και εμπνεύστηκαν από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό μένουν «γράμμα στο χαρτί». Στο νέο ελληνικό κράτος κυριαρχεί η βασιλική ξιφολόγχη και το μαστίγιο των χαβαλέδων (επιστάτες των κοτζαμπάσηδων). Έχει ιδιαίτερη σημασία να ορίσουμε το ειδικό βάρος στην παραγωγική διαδικασία που είχε η αστική τάξη της χώρας μας καθώς και την πολιτική της δειλία απέναντι στους κοτζαμπάσηδες και τις ξένες δυνάμεις. Ήταν αδύναμη να αντιπαρατεθεί και να ορίσει ένα δικό της δρόμο ανάπτυξης. Έτσι, όταν εκδηλώθηκαν οι πρώτες αντιθέσεις ανάμεσα στο οθωνικό κράτος και τους κλεφταρματωλούς που παραγκωνίστηκαν, η αστική τάξη πήγε με το μέρος της αντίδρασης (αυτό φαίνεται με την φυλάκιση του Θ. Κολοκοτρώνη). Στις 3 Σεπτέμβρη 1843 η διάχυτη λαϊκή δυσαρέσκεια απέναντι στο οθωνικό-βασιλικό κράτος παίρνει διαστάσεις λαϊκής εξέγερσης με τη συγκέντρωση μπροστά στα ανάκτορα και την απαίτηση Συντάγματος. Έκτοτε η πλατεία ονομάζεται “Σύνταγμα” και μέσα στη λαϊκή αγανάκτηση και τη φιλελεύθερη αντιμοναρχική κίνηση τρυπώνουν και διάφοροι κύκλοι που είχαν παραμεριστεί από το οθωνικό κράτος, όπως οι συντηρητικοί κύκλοι της εκκλησίας που πέτυχαν την αποδέσμευση από το Φανάρι (αυτοκέφαλο). Η επιτυχία της 3ης Σεπτέμβρη καταλήγει σε νέο Σύνταγμα με φιλελεύθερη ουσία, την οποία όμως δεν μπορεί να επιβάλει καμία δομή. Στη χώρα έρχεται ο βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄ της δανικής δυναστείας των Γλύξμπουργκ, δυναστεία που θα διαρκέσει με διάφορες διακυμάνσεις ως το δημοψήφισμα του 1974. Το 1875 καθιερώθηκε «η αρχή της δεδηλωμένης» που υποχρέωνε το βασιλιά να σέβεται τη λαϊκή ετυμηγορία και κυριαρχία. Έκτοτε και με χίλια προβλήματα η χώρα μας μπαίνει στο δρόμο της στρεβλής αστικής ανάπτυξης με κύριο πρόσωπο τον Χαρίλαο Τρικούπη. Το παλαιό καθεστώς των αρχόντων κοτζαμπάσηδων άρχισε να χάνει την πολιτική δύναμη και αίγλη του. Σε επίπεδο διανόησης, η δυνατή Φαναριώτικη κάστα έχασε τη δύναμή της και σταδιακά αντικαταστάθηκε από τους απόφοιτους του Εθνικού Καποδιστριακού Παν/μίου που ιδρύθηκε το 1837 και αναδεικνύει μία σειρά πολιτικών και διανοούμενων της εποχής. Οι τελευταίοι επικοινωνούν με το λαϊκό αίσθημα πάνω σε δύο «δόγματα». Στον αλυτρωτισμό και στην Μεγάλη Ιδέα, δηλαδή στην απελευθέρωση των υπόδουλων, από τους Τούρκους, πληθυσμών και εδαφών στα βόρεια της χώρας. Οι δύο αυτές ιδέες, ο αλυτρωτισμός και η Μεγάλη Ιδέα θα συγκροτήσουν, θα ενώσουν, θα διαιρέσουν τον εθνικό πολιτικό κορμό σ’ όλο το β΄ μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου.
Οι διεθνείς εξελίξεις
Στα Βαλκάνια και στα δυτικά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας διαδραματίζεται αυτό που ονομάστηκε «ανατολικό ζήτημα». Δηλαδή το κενό που παρουσιάστηκε από τη φθορά και υποχώρηση της οθωμανικής δύναμης ήδη από τον 17ο αιώνα. Η κατάκτηση της Κρήτης (1669) ήταν το κύκνειο άσμα των Οθωμανών, ενώ για τα σχέδια του κράτους που αρχίζει από την Αυστρία και φτάνει ως την Αίγυπτο και τη Συρία ερίζουν η Αγγλία, η Αυστροουγγαρία, η Γαλλία και η Ρωσία. Η προέλαση των Τούρκων στη «Χριστιανική Ευρώπη» έχει ανακοπεί και η μεγάλη Αικατερίνη στη Ρωσία (1762-1796) έχει σχέδια για να κατέβει στη Μεσόγειο. Όταν οι Γάλλοι καταλαμβάνουν το 1797 τα Επτάνησα και ο Ναπολέοντας εκστρατεύει κατά της Αιγύπτου (1798) είναι μία καλή ευκαιρία στη μεγάλη Πύλη (Τουρκία) να ζητήσει τη βοήθεια των Ρώσων και για πρώτη φορά ο ρώσικος στόλος «βλέπει» τη Μεσόγειο. Με τη συνθήκη της Αδριανούπολης (1829) η Σερβία αποκτά την ανεξαρτησία της όπως η Ελλάδα. Όλα τα παραπάνω ανοίγουν την όρεξη της Ρωσίας που αρχίζει τον Κριμαϊκό πόλεμο, ο οποίος βρίσκει τους Αγγλογάλλους στο πλευρό των Τούρκων. Παρά τις εκκλήσεις των Ρώσων στους ορθόδοξους πληθυσμούς των Βαλκανίων, το 1853 οι Αγγλογάλλοι μπαίνουν στη Σεβαστούπολη κι έναν χρόνο μετά συνάπτεται η Ειρήνη των Παρισίων που αναβαθμίζει τα τουρκικά δικαιώματα και ταπεινώνει τη Ρωσία, ενώ βάζει την Αγγλία τοποτηρητή στην περιοχή. Η Αγγλία έχει μπει για τα καλά στη βιομηχανική ανάπτυξη, διαθέτει πρώτες ύλες από τις πολυάριθμες αποικίες της, κάνει άλμα στην κλωστοϋφαντουργία εισάγοντας τις μηχανές, διαθέτει το πλέον προηγμένο δίκτυο μεταφοράς σ’ όλο τον κόσμο, έχει εκτοπίσει Ισπανούς και Ολλανδούς και τέλος διαθέτει προηγμένο πιστωτικό σύστημα και νομοθεσία που ευνοεί την αγορά. Με δυο λόγια, έχει προχωρήσει γοργά στον δευτερογενή τομέα. Ταυτόχρονα, η Ευρώπη ενσωματώνει την βιομηχανική επανάσταση που σαρώνει τις παλιές βιοτεχνίες (μανιφακτούρες) και αλλάζει δραματικά τον πρωτογενή τομέα της οικονομίας (γεωργία-κτηνοτροφία-αλιεία).
Οι βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης αποτελούσαν πλέον (19ος αιώνας) το κέντρο ενός παγκόσμιου οικονομικού συστήματος στο οποίο προστίθενται μετά την ενοποίησή τους και οι ΗΠΑ. Ο πληθυσμός αυξάνεται από 250 σε 450 εκατομμύρια και το ασφαλιστικό και τραπεζικό σύστημα κάνει άλματα. Ο ατλαντικός ωκεανός είναι γέφυρα των δύο ισχυρότερων οικονομικών συστημάτων, η αγορά και οι τράπεζες κανοναρχούν· το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα καταρρέει κατά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο. Αλλά η αστική ανάπτυξη κουβαλάει μέσα της το σπέρμα των καταστροφών. Τεράστιες μάζες ανθρώπων οδηγούνται στο μαρασμό, την προλεταριοποίηση και το περιθώριο (λουμπενοποίηση). Τα αστικοδημοκρατικά δικαιώματα θυσιάζονται στο βωμό της μεταστροφής της αστικής τάξης που από επαναστατική γρήγορα ξεθυμαίνει σε συνεργάτιδα των φεουδαρχών και αποικιοκρατική δύναμη. Έτσι, το 1848, ξεσπάει στο Παρίσι επανάσταση που ανατρέπει το Λουδοβίκο Φίλιππο, για να βρεθεί αντιμέτωπη με το στρατό του Λουδοβίκου Ναπολέοντα του Γ΄ που μετατρέπει την πρωτεύουσα της Γαλλίας σε λουτρό αίματος. Ταυτόχρονα σε όλη την Ευρώπη δυναμώνουν κι εξελίσσονται νέες αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις με έντονο λαϊκό και εργατικό χρώμα.
Στην Ουγγαρία ο πατριώτης Κόσουτ ζητά Σύνταγμα για τη χώρα του και οι Μαγυάροι επαναστάτες προκαλούν αναταραχή στη Βιέννη και την Αυστροουγγρική αυτοκρατορία, ενώ ο μισητός Μέτερνιχ είδε το τέλος της παντοδυναμίας του. Ταυτόχρονα δυναμώνουν όλες οι τάσεις για τα εθνοκράτη και ξεψυχούν τα μικρά και αδύναμα φεουδαρχικά κρατίδια. Στην Ιταλία ξεσπά γενικό κίνημα ενοποίησης με ηγέτη τον Μαντσίνι. Ανάλογη πορεία βλέπουμε και στη Γερμανία όπου η δυναστεία των Χοεντσόλερν, που στηρίζεται στους γιούνκερς (φεουδάρχες) και ελέγχει το στρατό, διαλύεται για να επανενωθεί μιλιταριστικά από τον καγκελάριο Βίσμαρκ, ο οποίος κατηύθυνε την Πρωσία και έπειτα την Γερμανία συγκρουόμενος με Άγγλους, Γάλλους και Αυστριακούς. Οι πόλεμοι του Βίσμαρκ έχουν σαν σταθμό τη σύγκρουση με τους Γάλλους, την επανάσταση στο Παρίσι και την Παρισινή Κομμούνα (1871) από τις στάχτες της οποίας αναδύεται η δύναμη της εργατικής τάξης.
Ταυτόχρονα στις ΗΠΑ ξεσπά εμφύλιος πόλεμος με 720.000 θύματα και ήττα των Νοτίων πολιτικών που υποστηρίζουν τη δουλεία. Μετά τον εμφύλιο οι ΗΠΑ μπαίνουν σ’ ένα γοργό δρόμο ανάπτυξης αφού διαθέτουν ανεξάντλητο πλούτο πρώτων υλών, ένα φιλελεύθερο αστικό πολιτικό σύστημα που δεν έχει βαρίδια φεουδαρχίας και τεράστια αύξηση πληθυσμού που ενσωματώνει γοργά μετανάστες. Στη δεκαετία του 1870, οι ΗΠΑ διαθέτουν ένα τεράστιο εργοστασιακό φάσμα, ένα ευρύ σιδηροδρομικό δίκτυο και τεράστια συγκεντρωμένη τραπεζική δύναμη, ενώ δεν έχουν φθαρεί από τους πολέμους που κατέτρωγαν την Ευρώπη. Ακριβώς αυτήν την περίοδο που οι αποικιοκρατικές χώρες στερεώνουν την κυριαρχία τους, η Ελλάδα ακολουθεί τους συμμάχους στον πόλεμο της Κριμαίας ενώ οι Τούρκοι ερημώνουν Θεσσαλία και Μακεδονία.
Η λαϊκή μούσα θα τραγουδήσει:
«Μέσα με δέρνει ο θάνατος
απ’ τη στεργιά ο Τούρκος
κι από τη θάλασσα η Φραγκιά»
Η επανάσταση του 1821, εθνικοαπελευθερωτική ως προς τους στόχους της και κοινωνική ως προς το βαθύτερο εσωτερικό περιεχόμενο, απομακρύνονταν από τους στόχους της. Πολλοί επαναστάτες παροπλίστηκαν, οι φιλέλληνες εγκατέλειψαν τη χώρα όπως οι Γαριβαλδινοί της Ιταλίας και ο λαός κατέβασε το κεφάλι απέναντι στην «ξένη ακρίδα» και αποδέχτηκε τη δυναστεία των Γλύξμπουργκ. Στην Κρήτη όμως δεν παύουν οι εξεγέρσεις κατά των Τούρκων με κυριότερη αυτή του 1866 στην οποία παίρνουν μέρος και αρκετοί φιλέλληνες με κυριότερο τον Αύγουστο Φλουράνς που τον βρίσκουμε αργότερα στην Παρισινή κομμούνα. Το 1876 επαναστατεί πάλι η Θεσσαλία για να ενωθεί με την υπόλοιπη Ελλάδα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η αστική τάξη καταπολέμησε κάθε παραγωγική ανάπτυξη, στράφηκε στη γη και όχι στην βιοτεχνία, αγόραζε χωράφια και δεν έφτιαχνε βιοτεχνίες ενώ η αστικοτσιφλικάδικη -πλέον- τάξη συσπειρώθηκε γύρω από το παλάτι που αναδείχτηκε ισχυρός πόλος εξουσίας.
Το μετέωρο βήμα της επανάστασης του 1821 για να γίνει ο λαός αφέντης στον τόπο του, διώχνοντας την ξένη ακρίδα, για εθνική ανεξαρτησία και λαϊκή κυριαρχία συνεχίζεται.
